ဖော့စဖောရပ်

ဖော့စဖောရပ် ₁₅P
ယေဘုယျ ဂုဏ်သတ္တိများ
အမည်၊ သင်္ကေတ	ဖော့စဖောရပ်, P
အဆင်း	waxy white, yellow, red, violet, black metallic-looking
ပေါကြွယ်ဝမှု
(ကမ္ဘာ့ကျောက်သားပြင်ထဲတွင်)	5.2 (silicon = 100)
ဒြပ်စင်အလှည့်ကျဇယားရှိ ဖော့စဖောရပ်
	ဆီလီကွန် ← ဖော့စဖောရပ် → ဆာလဖာ
အက်တမ် အမှတ်စဉ် (Z)	15
အုပ်စု၊ ဘလော့	group 15 (pnictogens)
ဒြပ်စင်အလှည့်ကျဇယား	period 3
စံ အက်တောမစ် အလေးချိန် (Ar)
အီလက်ထရွန် ပြုပြင်မှု	[Ne] 3s2 3p3
အခွံတစ်ခုလျင် အီလက်ထရွန်ပါဝင်မှု	2, 8, 5
ရုပ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ဂုဏ်သတ္တိများ
အရည်ပျော်မှတ်	white: 317.3 K (44.15 °C, 111.5 °F) ; red: ∼860 K (∼590 °C, ∼1090 °F)
အရည်ဆူမှတ်	white: 553.7 K (280.5 °C, 536.9 °F)
Sublimation point	red: ≈689.2–863 K (≈416–590 °C, ≈780.8–1094 °F) ; violet: 893 K (620 °C, 1148 °F)
သိပ်သည်းမှု (အခန်းအပူချိန်)	white: 1.823 g/cm3; red: ≈2.2–2.34 g/cm3 ; violet: 2.36 g/cm3 ; black: 2.69 g/cm3
ဖျူးရှင်းအပူ	white: 0.66 kJ/mol
အငွေ့ပျံခြင်း အပူ	white: 51.9 kJ/mol
မိုလာ အပူအင်အား	white: 23.824 J/(mol·K)
အက်တောမစ် ဂုဏ်အင်များ
အီလက်ထရွန် ဆန့်ကျင်ဘက်ဓာတ်	Pauling scale: 2.19
အိုင်ယွန်းပြုခြင်းစွမ်းအင်	1st: 1011.8 kJ/mol ; 2nd: 1907 kJ/mol ; 3rd: 2914.1 kJ/mol ; (more)
ကိုဗေးလန့်အချင်းဝက်	107±3 pm
ဗန်ဒါဝေါ့စ် အချင်းဝက်	180 pm
Miscellanea
ပုံဆောင်ခဲ ဖွဲ့စည်းပုံ	body-centered cubic (bcc)
အပူစီးကူးမှု	white: 0.236 W/(m·K) ; black: 12.1 W/(m·K)
သံလိုက်ဓာတ်	white, red, violet, black: diamagnetic
သံလိုက် ထိတွေ့နိုင်မှု (χmol)	−20.8×10−6 cm3/mol (293 K)
Bulk modulus	white: 5 GPa; red: 11 GPa
CAS Number	7723-14-0 (red); 12185-10-3 (white)
သမိုင်းကြောင်း
ရှာဖွေတွေ့ရှိမှု	Hennig Brand (1669)
Recognised as an element by	အန်ထော်နီလောရင့် ဒီ လဗွိုင်စီယာ (1777)
အတည်ငြိမ်ဆုံး ဖော့စဖောရပ်၏ အိုင်ဆိုတုပ်များ
	ဝီကီဒေတာတွင် \| ကြည့်ရှု; ဆွေးနွေး; ပြင်ဆင်; \| ကိုးကား

မီးစုန်းဓာတ်ဟုခေါ်သော ဖော့စဖောရတ်(Phosphorus)သည် နိုက်ထရိုဂျင်အုပ်စုထဲမှ ပေါင်းစည်းလွယ်သော သတ္တုမဟုတ်ဒြပ်စင် တစ်မျိုးဖြစ်သည်။ သက်ရှိများ၏ မရှိမဖြစ်လိုအပ်ချက်ဖြစ်သော ၎င်းဒြပ်စင်အား သဘာဝတွင် ပုံစံအမျိုးမျိုးဖြင့် တွေ့မြင်နိုင်သည်။ အဖြူရောင်ဖော့စဖောရတ်၊ အနီရောင်ဖော့စဖောရတ်၊ အမည်းရောင်ဖော့စဖောရတ်ဟု အမျိုးအစားခွဲခြားထားသော်လည်း အရောင်များသည် ထူးထူးခြားခြား ကွဲပြားခြင်းမရှိပေ။ ဓာတ်ခွဲခန်းတွင် ထုတ်ယူနိုင်သော အဖြူရောင်ဖော့စဖောရတ်သည် အမှောင်ထဲတွင် တောက်ပစွာ တည်ရှိနိုင်သည်။ လေနှင့် ထိတွေ့သည်နှင့် မီးထတောက်နိုင်ပြီး သေနိုင်လောက်သော အဆိပ်ပြင်းလည်းဖြစ်သည်။ အနီရောင်ဖော့စဖောရတ်သည် ပြောင်းလဲမှု အခြေအနေပေါ်မူတည်ပြီး အရောင်များ ပြောင်းလဲသွားနိုင်သည်။ မြင့်မားသော ဖိအားအောက်တွင်သာ တည်မြဲသော အမည်းရောင် ဖော့စဖောရတ်သည် ဂရက်ဖိုက်နှင့်ဆင်တူပြီး ဂရက်ဖိုက်ကဲ့သိုပင် လျှပ်ကူးသတ္တိရှိသည်။

အသုံးပြုခြင်း

ဖော့စဖောရက်စ်အက်ဆစ်ပြင်းအား လယ်ယာစိုက်ပျိုးထုတ်လုပ်ရေးတွင် ဓာတ်မြေဩဇာအဖြစ် အသုံးပြုသည်။ ဖော့စဖိတ်အား အထူးပြုလုပ်ထားသော ဖန်သားများထုတ်လုပ်ခြင်း၊ ဆိုဒီယံ မီးသီးများနှင့် သံမဏိများထုတ်လုပ်ခြင်း လုပ်ငန်းများတွင် တွင်ကျယ်စွာ အသုံးပြုပါသည်။ စစ်ဖက် ဆိုင်ရာသုံးပစ္စည်းများ ထုတ်လုပ်ခြင်း( မီးလောက်ဗုံး၊ ရောင်ခြည်တန်းမြင်နိုင်ရန်သုံးသော အခိုး အငွေ့ဖြစ် ပစ္စည်းစသည်ဖြင့်…) နှင့် မီးရှူးမီးပန်း ၊ ပိုးသတ်ဆေး ၊ သွားတိုက်ဆေး ၊အရောင်ချွတ် ဆေးများ ထုတ်လုပ်ခြင်းများတွင်လည်း အသုံးပြုပါသည်။

သဘာဝတွင် တွေ့ရှိရမှုအခြေအနေ

သန့်စင်သော ဖော့စဖော့ရက်စ်မှာ သဘာဝတွင် မတွေ့ရှိရပေ။ ဖော့စဖောရက်အက်တမ်နှင့် အောက်ဆီဂျင်လေးလုံးပေါင်းစည်းထားသော ဖော့စဖိတ်အနေဖြင့်သာ တွေ့နိုင်သည်။ ဓာတ်မသတ္တိဆောင်သော ထို(PO43-)ဖော့စဖိတ်သည် သတ္ထုတွင်းများတွင် ၎င်း၏ အော်ဂင်းနစ်မော်လီကျူးများဖြစ်သော အော်ဂင်နိုဖော့စဖိတ် အနေဖြင့် အောက်ဆီဂျင်တစ်လုံး (သို့ )နှစ်လုံး (သို့) သုံးလုံးနှင့် တွဲလျက်ရှိနေတတ်သည်။ အစားအသောက်များတွင် ပါဝင်မှုနှုန်းမှာ အသည်းအမျိုးမျိုးတွင် ၃၇၀မီလီဂရမ်မှ၁၀၀မီလီဂရမ် အနည်းဆုံးအဖြစ် ဟင်းရွက်ဆီများတွင် ပါဝင်နေသည်။ ဖော့စဖောရတ်ပါဝင်နှုန်း မြင့်မားသောအစာများမှာ တူနာငါး ၊ ဆော်လမွန်ငါး ၊ ဆာဒင်းငါး ၊အသည်းအမျိုးမျိုး ၊ ကြက်ဆင်၊ ကြက်သား၊ဥအမျိုးမျိုး ၊ ချိစ် (၂၀၀ဂရမ်မှ ၁၀၀ဂရမ်) တို့ဖြစ်ကြသည်။ ပေါများသော တွင်းထွက်အဖြစ် ဖော့စဖိတ်သတ္ထုတွင်းများမှ ဖလိုရင်းဆက်စပ် တွင်းထွက်ကို ကျယ်ကျယ်ပြန့်ပြန့်တူးဖော်ရရှိနိုင်သည်။ အဓိကသတ္ထုတွင်းထွက်ဒေသများမှာ ရုရှား ၊ အမေရိကန် ၊မော်ရိုကို ၊ကူနီးဆီးယားနှင့် တော်ရိုဒေသ တို့ဖြစ်ကြသည်။ ကမ္ဘာတစ်ဝန်းလုံး ထုတ်လုပ်မှုပမာဏမှာ တစ်နှစ်လျှင် တန်ချိန် ၁၅၃သန်း ဖြစ်သည်။ ဓာတ်မြေဩဇာထုတ်လုပ်မှုတွင် မရှိမဖြစ်လိုအပ်သော ဖော့စဖောရတ် လျော့နည်းလာမှုသည်ကမ္ဘာစားနပ်ရိက္ခာဖြည့်တင်းမှုအတွက် အရေးကြီးဆုံး ပြဿနာတစ်ခု ဖြစ်လာခဲ့ပြီဖြစ်သည်။ သမုဒ္ဒရာမျက်နှာပြင်ပေါ်တွင် ဖော့စဖိတ် တွေ့ရှိနိုင်မှုမှာ နည်းပါးပါသည်။ သမုဒ္ဒရာထဲမှဖော့စဖိတ်များသည် လျင်မြန်စွာအော်ဂဲနစ် အစ အနများအဖြစ် အနည်ထိုင်သွားခြင်းကြောင့်သာ ဖြစ်သည်။ မြစ်ချောင်းများနှင့် ရေကန်များတွင် ရေညှိပင်မျိုးစိတ်များ အများအပြား ရှင်သန်ပေါက်ရောက်နေခြင်းမှာ ဖော့စဖိတ်များ အများအပြား ပါဝင်ခြင်းကြောင့်ဖြစ်သည်။

ကျန်းမာရေးဆိုင်ရာ သက်ရောက်မှုများ

လူ့ခန္ဒာကိုယ်တွင် အရေးပါဆုံး အရာဖြစ်သော ဖော့စဖောရတ်ကို အများအားဖြင့် ဖော့စဖိတ် အနေဖြင့်သာ တွေ့ရှိနိင်ပါသည်။ ၎င်းသည် မျိုးဗီဇပစ္စည်း DNA များအတွက် မရှိမဖြစ်လိုအပ် လှသည်။ ဖော့စဖိတ်သည် ကိုယ်အလေးချိန် လျှော့ချရာတွင်လည်း လိုအပ်သည်။ ပုံမှန်အလေး ချိန်လျှော့ချရာတွင် တရက်လျှင် ၈၀၀မီလီဂရမ်မျှသာ လျှော့ချနိုင်သော်လည်း ဖော့စဖိတ်ကြွယ်၀ သော အစားအစာများစားသုံးမှုအပေါ်မူတည်ပြီး တစ်နေ့လျှင် ၁၀၀၀မီလီဂရမ်မှ၂၀၀၀မီလီဂရမ် အထိ လျှော့ချနိုင်သည်ကိုတွေ့ရှိရသည်။ လူများသည် သဘာဝအတိုင်း ရှိပြီးဖြစ်သော မြေဩဇာ အပြင် ဖော့စဖိတ်ပါဝင်သောဆေးများ သုံးခြင်းဖြင့် ပိုမကြွယ်ဝသောမြေဩဇာများ ရရှိစေရန်ဆောင် ရွက်လာကြသည်။ ဖော့စဖိတ်ဓာတ်လွန်ကဲခြင်းကြောင့် ကျောက်ကပ်ပျက်စီးခြင်း ၊ အရိုးပွရောဂါ ဖြစ်ပွားခြင်း စသည့် ကျန်းမာရေးပြဿနာများ ဖြစ်စေနိုင်သည်။ ဖော့စဖိတ်ဓာတ် နည်းပါးခြင်း သည်လည်း ကျန်းမာရေးအတွက် မကောင်းပေ။ သန့်စင်သော ဖော့စဖော့ရက်သည် အဖြူရောင် ဖြစ်သည်။ ထို့ကြောင့် အဖြူရောင်ဖော့စဖော့ရက် သည် အန္တရာယ်သော အရှိဆုံးအဆိပ် ဖြစ်သည်။ ဖော့စဖော့ရက်ပါဝင်သော ကြွက်သတ်ဆေးမျိုး မျိုမိသူများသည် ယင်းတွင်ပါဝင်သော ဖော့စဖော့ရက်များ၏ အာနိသင်ကြောင့် ပျို့အန်ခြင်း၊ ကြွက်တက်ခြင်း၊ငိုက်ခြင်း စသည်များ ခံစားရပြီး သေဆုံးထိအထိ ဖြစ်စေနိုင်သည်။ အဖြူရောင်ဖော့စဖောရက်သည် အရေပြား လောင်ကျွမ်းခြင်းကိုလည်း ဖြစ်စေနိုင်သည်။

ပတ်ဝန်းကျင်သို့ သက်ရောက်မှုများ

အဖြူရောင်ဖော့စဖောရတ်သည် စစ်ဘက်ဆိုင်ရာအတွက် လက်နက်ခဲယမ်းကဲ့သို့ ပစ္စည်းများထုတ်လုပ်သည့် စက်ရုံများမှ ကျွနု်ပ်တို့ပတ်ဝန်းကျင်ထဲသို့ ဝင်ရောက်လာသည်။ ညစ်ညမ်းနေသောရေထဲမှ အဖြူရောင်ဖော့စဖောရတ်ကို ဖယ်ရှားရန်အတွက် ထိုရေပြင်အနီးအနားတွင် ရှိသော အဖြူရောင်ဖော့စဖောရတ် သုံးနေသောစက်ရုံအလုပ်ရုံကို ဖယ်ရှားရန် လိုအပ်ပါသည်။ အဖြူရောင်ဖော့စဖောရက်သည် အောက်ဆီဂျင်နှင့် လျင်မြန်စွာ ဓာတ်ပြုနိုင်စွမ်း မရှိသဖြင့် ပျံနှံ့ရန် ခက်ခဲပါသည်။ ရေထဲတွင်ရှိသော အဖြူရောင်ဖော့စဖိတ်သည် အခြားအရာများနှင့် ဓာတ်ပြုမည့်အစား ရေနေနေသက်ရှိများ၏ ကိုယ်နှင့်သာ ဆက်နွယ်လျက် ရှိသည်။ မြေကြီးထဲမှ ဖော့စဖောရတ်သည် အချိန်ကြာလာသည့်အခါ အန္တရာယ်နည်းလာ သော်လည်း မြေအောက်ရေများ ထဲတွင် နှစ်ပေါင်းရာထောင်ချီပြီး တည်ရှိနေနိုင်သည်။ ဖော့စဖိတ်ဖော့စဖိတ်သည် သက်ရှိများအတွက် အကျိုးသက်ရောက်မှု များစွာရှိသော အရာ ဖြစ်သည်။ ရေမျက်နှာပြင်တွင် ဖော့စဖိတ်ပါဝင်နှုန်းမြင့်မားမှုကြောင့် ဖော့စဖိတ်မှ သက်ရှိများဖြစ်သော ရေညှိပင်ကဲ့သို့သော အပင်များထူထပ် ပေါများလာနိုင်သည်။ ၎င်းအပင်များသည် နေရောင်ခြည်သုံးပြီး လိုအပ်သော အောက်ဆီဂျင်အများစုအား ရေထဲမှ စုပ်ယူကြသည်။ ယင်း သက်ရှိများသည် ရေထဲသို့ နေရောင်ခြည်ဝင်ရောက်ခြင်းကို တားဆီးဟန့်တားကြသည်။ ထို့ကြောင့် ရေပြင်ရေထုထဲရှိ အခြားသောသက်ရှိများ အသက်ရှင်နေထိုင်ခြင်းကို ခက်ခဲစေသည်။ ထိုသဘာဝဖြစ်စဉ်ကို eutrophication ဟုခေါ်သည်။

ကိုးကား

↑ Phosphorus: Chemical Element။ Encyclopædia Britannica။
↑ Lide, D. R., ed. (2005)။ "Magnetic susceptibility of the elements and inorganic compounds"။ CRC Handbook of Chemistry and Physics (PDF) (86th ed.)။ Boca Raton (FL): CRC Press။ ISBN 0-8493-0486-5။
↑ Weast၊ Robert (1984)။ CRC, Handbook of Chemistry and Physics။ Boca Raton, Florida: Chemical Rubber Company Publishing။ pp. E110။ ISBN 0-8493-0464-4။
↑ cf. "Memoir on Combustion in General" Mémoires de l'Académie Royale des Sciences 1777, 592–600. from Henry Marshall Leicester and Herbert S. Klickstein, A Source Book in Chemistry 1400–1900 (New York: McGraw Hill, 1952)

[1] Phosphorus: Chemical Element။ Encyclopædia Britannica။

[2] Lide, D. R., ed. (2005)။ "Magnetic susceptibility of the elements and inorganic compounds"။ CRC Handbook of Chemistry and Physics (PDF) (86th ed.)။ Boca Raton (FL): CRC Press။ ISBN 0-8493-0486-5။

[3] Weast၊ Robert (1984)။ CRC, Handbook of Chemistry and Physics။ Boca Raton, Florida: Chemical Rubber Company Publishing။ pp. E110။ ISBN 0-8493-0464-4။

[4] . "Memoir on Combustion in General" Mémoires de l'Académie Royale des Sciences 1777, 592–600. from Henry Marshall Leicester and Herbert S. Klickstein, A Source Book in Chemistry 1400–1900 (New York: McGraw Hill, 1952)

[၁]

[၂]

[၃]

[၄]