စကားသံ

သဒ္ဒဗေဒတွင် စကားသံ (အင်္ဂလိပ်: phone) ဆိုသည်မှာ စကားလုံး(များ)၏ အနက်အဓိပ္ပာယ်အတွက် အရေးပါသည်ဖြစ်စေ အရေးမပါသည်ဖြစ်စေ၊ သိသာထင်ရှားသော မည်သည့်စကားပြောသံမဆို (သို့) အမူအရာတစ်ရပ် ကိုဆိုလိုသည်။

ဆန့်ကျင်ဘက်အားဖြင့် သံရင်း (phoneme) ဆိုသည်မှာ ဘာသာစကားတစ်ခုခုတွင်ရှိသော စကားသံကိုဆိုလို၏ ။ အကယ်၍ ထိုဘာသာစကား၌ သံရင်းတစ်ခုကို အခြားသံရင်းတစ်ခုဖြင့် အစားထိုးပါက စကားလုံးလည်း ပြောင်းလဲသွားနိုင်သည်။ စကားသံသည် ပကတိသဘောဖြစ်၍ သီးသန့်ဘာသာစကားတစ်ခုခုအတွက်သာ မဟုတ်ပေ။ ထိုဘာသာစကားအတွက်သာ ကန့်သတ်ထားသည်မဟုတ်ပါ။ သို့ရာတွင် သံရင်းသည်ကား ထိုသီးသန့်သတ်မှတ်ထားသော ဘာသာစကားကိုသာ ရည်ညွှန်း၍ သတ်မှတ်ဖော်ပြနိုင်ပေသည်။

ဥပမာ အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားရှိ စကားလုံးများဖြစ်သည့် kid နှင့် kit တို့၏ အဆုံးသတ်အသံသည် သိသာထင်ရှားသော သံရင်း /d/ နှင့် /t/ တွင်ဆုံး၏ ။ ထို့ကြောင့် သံရင်းပြောင်းလျှင် အနက်ပြောင်း၍ စကားလုံးလည်း ပြောင်းလဲပေမည်ဖြစ်သည်။ သို့သော် /p/ သံများမတူညီမှုကို ကြည့်လျှင် pun ([pʰ]) ကို သံပြင်း (ဓနိတ) အသံဖြင့် ရွတ်ဆို၍ spun ([p]) ကို သံပျော့ (သိထိလ) အသံဖြင့် ရွတ်ဆိုသည်။ ထိုသို့ p သံများ ရွတ်ဆိုရာ၌ အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကား၌ စကားလုံး၏ ဝိသေသနှင့် အနက်အဓိပ္ပာယ်ကို အကျိုးသက်ရောက်ခြင်းမရှိသောကြောင့် [pʰ] ကို [p]နှင့် အစားမထိုးနိုင်သလို [p] ကိုလည်း [pʰ] နှင့်အစားထိုးရန်မဖြစ်နိုင်ပေ။ ထို့အတွက်ကြောင့် [pʰ] နှင့် [p] တို့သည် သိသာထင်ရှားသော စကားသံ (phones) နှစ်ခုဖြစ်သော်လည်း အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားအတွက်မူ သိသာထင်ရှားသော သံရင်းများ (phonemes) မဟုတ်ကြပေ။

ဆန့်ကျင်ဘက်အားဖြင့် ဟင်ဒူနစ်စတန်နီဘာသာစကား၌ တူညီသောအသံနှစ်သံကို ဖလှယ်ကြည့်သောအခါ စကားလုံးမတူတော့ပေ။ ဥပမာ [pʰal] (फल) သည် သစ်သီး အနက်ရပြီး [pal] (पल) သည် တိုတောင်းသောအချိန် ဟူ၍ဖြစ်သည်။CIIL 2008 မြန်မာစကားတွင်လည်း ဖို့ [pʰ] နှင့် ပို့ [p] မှာ အနက်ကွဲပြားသည်။ ထို့ကြောင့် ထိုစကားလုံးများသည် ၎င်းတို့နှင့်ဆိုင်သော ဘာသာစကားများအတွက် ကွဲပြားသောသံရင်း များဖြစ်ကြ၏ ။

အထက်ပါတွေ့မြင်ခဲ့ရသည့်အတိုင်း စကားသံ (phone) ထက် သံရင်း (phoneme) ဆိုသည်က အရေးအသားစနစ်တွင် မပြည့်စုံစေကာမူ စံပြအနေဖြင့် ညွှန်းဆိုနိုင်သော စကား၏ အင်္ဂါရပ်ဖြစ်သည်။

သုံးသပ်ချက်

စကားပြောဘာသာစကားများအဝန်းအဝိုင်း၌ စကားသံ (phone) တစ်ခုသည် ဘာသာစကားတစ်ခု၏ စနစ်တကျ မစိစစ်ထားသော၊ သရုပ်မခွဲထားသော အသံတစ်ခုဖြစ်သည်။Loos 1997 စကားသံသည် စကားရပ်၏ အစိတ်အပိုင်းဖြစ်၍ သိသာထင်ရှားသော ရုပ်ပိုင်း (သို့) သိမြင်နားလည်နိုင်သော ဂုဏ်သတ္တိများ ပိုင်ဆိုင်ကာ သဒ္ဒဗေဒ စကားဆိုင်ရာ လေ့လာစိစစ်ခြင်း၏ အခြေခံကျသော အသေးဆုံးအပိုင်းအဖြစ် ထမ်းဆောင်ပေးသည်။ စကားသံများသည် ယေဘုယျအားဖြင့် သရများ (သို့) ဗျည်းများ ဖြစ်ကြသည်။

စကားသံအပေါ်အခြေခံသော သဒ္ဒဗေဒဆိုင်ရာ အသံဖလှယ်ခြင်းကို လေးထောင့်ကွင်း ([ ]) ဖြင့် ဖော်ပြ၍ သံရင်းကို အခြေခံသော အသံဖလှယ်မှုကို မျဉ်းစောင်းနှစ်ခု (/ /) ဖြင့် ရေးသားလေ့ရှိသည်။ စကားသံ (ရံခါ သံရင်းများလည်းအပါအဝင်) ကို နိုင်ငံတကာသဒ္ဒဗေဒအက္ခရာ (IPA) သင်္ကေတများဖြင့် များသောအားဖြင့် ကိုယ်စားပြုဖော်ပြကြသည်။

ဥပမာ အင်္ဂလိပ်ဘာသာတွင် spin ဆိုရာ၌ စကားသံလေးသံပါဝင်၍ ၎င်းတို့မှာ [s], [p], [ɪ] နှင့် [n] တို့ဖြစ်ကာ သဒ္ဒဗေဒအရဖော်ပြခြင်းမှာ [spɪn] ဖြစ်၏ ။ pin တွင် စကားသံသုံးသံရှိကာ ဖော်ပြလိုလျှင် ဤသို့ဖြစ်၏ ။ ပထမအသံသည် သံပြင်းဖြစ်၍ [pʰ] ဖြင့်ရေးသားရမည်။ ထို့ကြောင့် သဒ္ဒဗေဒကိုယ်စားပြုဖလှယ်ခြင်းပုံစံမှာ [pʰɪn] ဖြစ်သည်။

စကားသံများကို တူညီသောသံရင်း၏ အသံများဟု ယူဆပါက ၎င်းတို့ကို ထိုသံရင်း၏ အခြားသံ (allophone) ဟူ၍ ခေါ်ဆိုသည်။ အင်္ဂလိပ်ဘာသာတွင် [p] နှင့် [pʰ] တို့ကို သံရင်းတစ်ခု၏ အခြားသံများဟူ၍ ယူဆသည်။ သံရင်းကို /p/ ဖြင့်ရေးသားနိုင်၏ ။ ထိုစကားလုံးနှစ်လုံးအား သံရင်းဆိုင်ရာ အသံဖလှယ်မှုမှာ /spɪn/ နှင့် /pɪn/ ဖြစ်သည်။ ဤ၌ သံပြင်းသည် (အင်္ဂလိပ်ဘာသာအတွက်) မထင်ရှားသဖြင့် မပြသတော့ပေ။

ကိုးကား

• Crystal၊ David (1971)။ Linguistics။ Baltimore: Penguin။CS1 maint: ref=harv (link)
• What is a phone?။ LinguaLinks: Glossary of linguistic terms။ SIL International (1997)။ 15 October 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 16 December 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
• Urdu: Structure of Language (in English)။ Central Institute of Indian Languages (2008)။ 1 February 2016 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 1 February 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။