ရခိုင်သမိုင်း

ရခိုင်ပြည်နယ်သည် မြန်မာနိုင်ငံ၏ မြောက်ဘက်ကမ်းရိုးတန်းတစ်လျှောက်တွင် ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နိုင်ငံနှင့် နယ်နိမိတ်ထိစပ်လျက်တည်ရှိပြီး သမိုင်းဝင် အာရကန်နိုင်ငံတော်နှင့် ကိုက်ညီသည်။ ရခိုင်ပြည်၏သမိုင်းကို ခေတ် (၇) ခုခွဲထားသည် – ဓညဝတီမြို့ဟောင်း၊ ဝေသာလီမြို့၊ လေးမြို့၊ မြောက်ဦးဘုရင့်နိုင်ငံတော်၊ ၁၇၈၅ မှ ၁၈၂၆ အထိ မြန်မာများအုပ်ချုပ်ခံရခြင်း၊ ဗြိတိသျှတို့အုပ်ချုပ်ခြင်း (၁၈၂၆ မှ ၁၉၄၈) နှင့် ၁၉၄၈ ခုနှစ်မှစ၍ လွတ်လပ်သောမြန်မာနိုင်ငံ၏ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းအဖြစ် တည်ရှိခြင်း။ အေဒီပထမထောင်စုနှစ်မှစ၍ အာရကန်သည် ကုန်းလမ်းနှင့်ရေလမ်းမှ သွားရောက်နိုင်သော အိန္ဒိယနိုင်ငံနှင့် အရှေ့တောင်အာရှကြားရှိ နယ်စပ်ဒေသဖြစ်ခဲ့သည်။

ရခိုင်တို့၏ မြောက်ဦးဘုရင့်နိုင်ငံတော်ကို ၁၇၈၄ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလ ၃၁ ရက်နေ့တွင် မြန်မာတို့၏ ကုန်းဘောင်ခေတ်မှ သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ ၁၈၂၆ ခုနှစ်တွင် ပထမအင်္ဂလိပ်မြန်မာစစ်ပွဲအပြီး စစ်လျော်ကြေးအဖြစ် အာရကန်ကို ဗြိတိသျှတို့ထံ လွှဲပြောင်းပေးခဲ့ရသည်။ ၁၈၈၆ ခုနှစ်တွင် ဗြိတိသျှတို့မှ မြန်မာနိုင်ငံကို သိမ်းပိုက်ပြီးနောက် အာရကန်သည် ဗြိတိသျှအိန္ဒိယ၏ မြန်မာပြည်နယ်၏ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းဖြစ်လာခဲ့သည်။ ၁၉၃၇ ခုနှစ်တွင် အာရကန်သည် ဗြိတိသျှအိန္ဒိယမှ ခွဲထွက်လာသော ဗြိတိသျှမြန်မာနိုင်ငံ၏ ကိုလိုနီအဖြစ် ပါဝင်ခဲ့သည်။ ၁၉၄၈ ခုနှစ်နောက်ပိုင်းတွင် ရခိုင်သည် အသစ်ရရှိလာသော လွတ်လပ်သည့် မြန်မာနိုင်ငံ၏ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းဖြစ်လာခဲ့သည်။ ၁၉၇၃ ခုနှစ်တွင် အာရကန်သည် ပြည်ထောင်စုဆိုရှယ်လစ်သမ္မတမြန်မာနိုင်ငံတော်၏ ပြည်နယ်တစ်ခုဖြစ်လာခဲ့ပြီး ရခိုင်လူမျိုးတို့၏ ဌာနေဒေသအဖြစ် သတ်မှတ်ခံခဲ့ရသည်။

ရှေးဟောင်းရခိုင်ဘုရင့်နိုင်ငံများ၏ သမိုင်းကို ရခိုင်တို့၏ ရာဇဝင်ကျမ်းများတွင် မှတ်တမ်းတင်ထားသည်ကို တွေ့နိုင်သည်။

ဓညဝတီမြို့ဟောင်း

ဓညဝတီမြို့ဟောင်းသည် ပေါ်ထွန်းခဲ့သော ရခိုင်ဘုရင့်နိုင်ငံ လေးခုအနက် အိန္ဒိယယဉ်ကျေးမှု အရှိဆုံးနိုင်ငံတစ်ခုဖြစ်သည်။ သမိုင်းမှတ်တမ်းများအရ ဤနိုင်ငံတော်မြို့တော်ကို စတင်တည်ထောင်သူမှာ မရယုမင်းဖြစ်သည်။ မရယုမင်း ပျက်သုဉ်းပြီးနောက် ကံရာဇာကြီးဟုအမည်ရှိသော အုပ်စိုးသူတစ်ဦးရောက်ရှိလာကာ မြို့တော်ကို ပြန်လည်တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ကံရာဇာကြီး၏ ဆက်ခံသူ စန္ဒသုရိယမင်းသည် မြို့တော်ကို ပြန်လည်မွမ်းမံခဲ့သည်။ သူ၏ လက်ထက်တွင် မြတ်စွာဘုရားရှင် ကြွရောက်တော်မူပြီး မဟာမုနိရုပ်ပွားတော်ကို ဌာပနာခဲ့သည်။

ရခိုင်ရာဇဝင်အများစုက ဘီစီ ၅၅၄ တွင် စန္ဒသုရိယမင်းလက်ထက် ပေါ်ထွန်းခဲ့ပြီး မဟာမုနိရုပ်ပွားတော်ကို ပူဇော်ခဲ့သော ဗုဒ္ဓဘာသာသည် အာရကန်၏ အဓိကယုံကြည်ကိုးကွယ်မှုဖြစ်လာခဲ့ကြောင်း သဘောတူညီကြသည်။ ရှေးရခိုင်ဒဏ္ဍာရီများတွင် မြတ်စွာဘုရားရှင် အာရကန်သို့ ကြွရောက်တော်မူခဲ့သည့် ၁၂၃ ဘိုးတော်အင်္ဇနာခုနှစ်၊ သူ၏ မဟာပရိနိဗ္ဗာန်စံတော်မူခြင်းမတိုင်မီ ၂၅ နှစ်အလိုတွင် မဟာမုနိဘုရားကြီးကို တည်ထောင်ခဲ့သော စန္ဒသုရိယမင်းအကြောင်း အသေးစိတ်ဖော်ပြထားသည်။

မြတ်စွာဘုရားရှင် ကြွရောက်တော်မူစဉ် စန္ဒသုရိယမင်းအား မိမိ၏ အရွယ်အစားအတိုင်း ရုပ်ပွားတော်တစ်ဆူ ပြုလုပ်ခွင့်ပြုတော်မူခဲ့သည်။ မြတ်စွာဘုရားရှင်သည် ကျောက်တော်မြို့အရှေ့ဘက် ကလို့ဒန်မြစ်ကမ်းပေါ်ရှိ သီလာဂီရိကျောက်တောင်ထိပ်တွင် ဤနေရာကို ဗလီနတ်ပေးတော်မူခဲ့သည်။ ထွက်ခွာတော်မူချိန်တွင် မြတ်စွာဘုရားရှင်သည် တစ်ဖက်သတ်တောက်ပသော အလင်းရောင်များထွက်နေသော ဓာတ်တော်တစ်ဆူကို ချန်ရစ်ခဲ့ပြီး ချစ်ခင်ရသော ညီတော် အာနန္ဒာထံ အပ်နှင်းတော်မူခဲ့သည်။ မြတ်စွာဘုရားရှင်က ဤသို့မိန့်တော်မူခဲ့သည်-

"ဓညဝတီသည် ကြီးကျယ်ခမ်းနားသော နိုင်ငံတော်ကြီးဖြစ်ပြီး ဂစ္ဆပဏ္ဍိန္ဒမြစ်၏ အရှေ့ဘက်ကမ်းတွင် မြို့ကြီး ၉၉ မြို့၊ အနောက်ဘက်ကမ်းတွင် မြို့ကြီး ၉၉ မြို့ ရှိလိမ့်မည်။ ဤနိုင်ငံ၏ မင်းများသည် ရှေးဟောင်း ကဿပတိုင်းမျိုးနွယ်မှ ဆင်းသက်လာမည်ဖြစ်ပြီး အထူးသဖြင့် ကပိလဝတ်ပြည်၏ တောထွက်မင်း အဇ္ဇုနမှ ဆင်းသက်လာသော ကျွန်ုပ်တို့ သကျမုနိမျိုးနွယ်မှ ဖြစ်လိမ့်မည်။ ဘုရားလောင်းအဖြစ် ကျွန်ုပ်သည် ဤမွန်မြတ်သောတိုင်းပြည်တွင် အကြိမ်ကြိမ် ဖွားမြင်ခဲ့ဖူးသည်။ ဤနိုင်ငံတွင် ကျွန်ုပ်၏ ရုပ်ပွားတော်ကို ပြုလုပ်ပြီး ကျွန်ုပ်၏ သာသနာတော် (ဗုဒ္ဓဘာသာ) တည်တံ့နေသမျှ နှစ်ပေါင်း ၅၀၀၀ ကြာ ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်ကြလိမ့်မည်။"

ရခိုင်လူမျိုးများသည် အိန္ဒိယနိုင်ငံပြင်ပတွင် မြတ်စွာဘုရားရှင်၏ တရားတော်များကို တိုက်ရိုက်နားထောင်ခဲ့သည့် ပထမဆုံးလူမျိုးများဖြစ်ကြောင်း ဂုဏ်ယူစွာပြောဆိုကြသည်။ မဟာမုနိရုပ်ပွားတော် ပြီးစီးသောအခါ ထိုရုပ်ပွားတော်ကို သီရိဂုတ္တကျောက်တောင်ပေါ်တွင် ဌာပနာခဲ့ကြပြီး နတ်လူတို့ စုဝေးကာ မဟာမုနိရုပ်ပွားတော်ကြီးကို ပူဇော်ကန်တော့ကြသည့် ပွဲတော်ကြီး ကျင်းပခဲ့ကြသည်။^[၁]

ဝေသာလီ

အေဒီ ၄ ရာစုတွင် ဓညဝတီမြို့ဟောင်း ပျက်သုဉ်းပြီးနောက် (အေဒီ ၃၇၀) ရခိုင်ဒေသ၏ အာဏာဗဟိုချက်သည် ဓညဝတီမှ ဝေသာလီသို့ ရွေ့လျားသွားခဲ့သည်ဟု ခန့်မှန်းရသည်။ ဓညဝတီထက် နောက်ပိုင်းမှ တည်ထောင်ခဲ့သော်လည်း ဝေသာလီသည် ပေါ်ထွန်းခဲ့သော ရခိုင်ဘုရင့်နိုင်ငံ လေးခုအနက် အိန္ဒိယယဉ်ကျေးမှု အရှိဆုံးနိုင်ငံဖြစ်သည်။ ပေါ်ထွန်းခဲ့သော အခြားရခိုင်ဘုရင့်နိုင်ငံများကဲ့သို့ပင် ဝေသာလီဘုရင့်နိုင်ငံသည် အရှေ့ဒေသ (ပျူမြို့ပြနိုင်ငံများ၊ တရုတ်နိုင်ငံ၊ မွန်လူမျိုး) နှင့် အနောက်ဒေသ (အိန္ဒိယ၊ ဘင်္ဂါလီ၊ ပါရှား) တို့ကြားက ကုန်သွယ်ရေးကို အခြေခံထားသည်။^{[ကိုးကားချက်လိုသည်]} ဤနိုင်ငံသည် တရုတ်-အိန္ဒိယ ပင်လယ်ရေကြောင်းကုန်သွယ်ရေးလမ်းကြောင်းများပေါ်တွင် ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ခဲ့သည်။^[၂]

ဝေသာလီသည် ထင်ရှားကျော်ကြားသော ဆိပ်ကမ်းမြို့တစ်ခုဖြစ်ပြီး ၎င်း၏ ထွန်းကားချိန်ကာလတွင် နှစ်စဉ်သင်္ဘောပေါင်း ထောင်ချီ၍ ဆိုက်ကပ်ခဲ့သည်။ ဤမြို့တော်ကို ဒီရေဝင်ရောက်သော ချောင်းတစ်ခု၏ ကမ်းနားတွင် တည်ဆောက်ထားပြီး အုတ်များဖြင့် ကာရံထားသည်။ မြို့ပြအနေအထားသည် ဟိန္ဒူနှင့် အိန္ဒိယယဉ်ကျေးမှု၏ လွှမ်းမိုးမှုများ ရှိခဲ့သည်။^[၃]

ပုဂံခေတ် ထွန်းကားလာချိန် ၁၀ ရာစုတွင် ဤနိုင်ငံတော်သည် တဖြည်းဖြည်း ကျဆင်းလာခဲ့သည်။^[၄]

လောင်းကြက်မြို့

ဤကာလအတွင်း အုပ်စိုးခဲ့သော နာမည်ကျော်မင်းများထဲမှ တစ်ပါးမှာ မင်းထီး ဖြစ်ပြီး သူသည် လောင်းကြက်မင်းဆက်ကို အေဒီ ၁၂၇၉ မှ ၁၃၈၅ အထိ အုပ်စိုးခဲ့သည်။^[၅]

လောင်းကြက်မင်းဆက် (၁၂၅၁–၁၄၀၆) သည် ထင်ရှားသော ရခိုင်ဘုရင့်နိုင်ငံ တစ်ခုဖြစ်သည်။ ရခိုင်ရာဇဝင်ကျမ်း ရခိုင်ရာဇဝင်သစ် အရ လောင်းကြက်မင်းဆက်ကို ၁၂၅၁ ခုနှစ် ဧပြီလ ၂၂ ရက်နေ့တွင် တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ၎င်းသည် ဝေသာလီခေတ် ပျက်သုဉ်းပြီးနောက် ပေါ်ပေါက်လာကာ မြောက်ဦးဘုရင့်နိုင်ငံတော် မတိုင်မီကာလအထိ တည်ရှိခဲ့သည်။^[၆]

မြောက်ဦးဘုရင့်နိုင်ငံတော်

ဤနိုင်ငံသည် ရခိုင်ဘုရင့်နိုင်ငံများအနက် အစွမ်းထက်ဆုံးဖြစ်ပြီး ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နိုင်ငံ၏ ချစ်တဂူဒေသများကို အုပ်စိုးခဲ့သည်။ မြောက်ဦးဘုရင်များသည် အင်အားကြီးမားပြီး ၁၅၄၆–၁၅၄၇ နှင့် ၁၅၈၀–၁၅၈၁ ခုနှစ်များတွင် တောင်ငူမြန်မာ၏ ကျူးကျော်စစ်ဆင်နွှဲမှုကို နှစ်ကြိမ်တိုင်တိုင် အောင်မြင်စွာ ကာကွယ်နိုင်ခဲ့သည်။ ၎င်း၏ အင်အားအထွတ်အထိပ်ကာလ ၁၅၉၉ မှ ၁၆၀၃ အထိ ဆူန္ဒဘန်းမှ မာတာဘန်ပင်လယ်ကွေ့အထိ ဘင်္ဂလားပင်လယ်အော် ကမ်းရိုးတန်းဒေသကို ခဏတာထိန်းချုပ်နိုင်ခဲ့သည်။ ၁၆၆၆ ခုနှစ်တွင် မုချအင်ပါယာနှင့် စစ်ဖြစ်ပြီးနောက် ချစ်တဂူဒေသကို လက်လွှတ်ခဲ့ရသည်။^[၇]^[၈]^[၉]

မြောက်ဦးဘုရင့်နိုင်ငံတော်သည် ၁၇၈၅ ခုနှစ်အထိ တည်ရှိခဲ့ပြီး နောက်ဆုံးတွင် ကုန်းဘောင်ခေတ်မှ သိမ်းပိုက်ခြင်းခံခဲ့ရသည်။ မြောက်ဦးနိုင်ငံ၏ သမိုင်းဝင်အပျက်အစီးများတွင် မြန်မာနိုင်ငံ ရခိုင်ပြည်နယ်၌ ရှေးဟောင်းဘုရား၊ စေတီပေါင်း ၇၀၀ ကျော် ပါဝင်သည်။^[၁၀]^[၁၁]

မြောက်ဦးနိုင်ငံတွင် ဘုရင်သည် အချုပ်အခြာအာဏာအား အပြည့်အဝကိုင်စားခဲ့သည်။ မြောက်ဦးနိုင်ငံသည် ဘင်္ဂါလီ၊ ပေါ်တူဂီ၊ မြန်မာနှင့် သီဟိုဠ် (သီရိလင်္ကာ) တို့နှင့် သံတမန်ရေးရာ ဆက်ဆံမှုများနှင့် ကုန်သွယ်ရေးဆက်ဆံမှုများ ထိန်းသိမ်းခဲ့သည်။ ဤဆက်ဆံမှုများတွင် စစ်ရေး၊ ဘာသာရေးနှင့် အခါအားလျော်စွာ ပဋိပက္ခများ ပါဝင်ခဲ့သည်။^[၁၂]^[၁၃]

မြောက်ဦးနိုင်ငံသည် ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာ၏ အချက်အချာဗဟိုဌာန တစ်ခုဖြစ်ခဲ့သည်။ အာရပ်၊ ဒတ်ချ်၊ ပေါ်တူဂီနှင့် အခြားကုန်သည်များနှင့် ကုန်သွယ်မှုပြုလုပ်ခြင်းဖြင့် မြောက်ဦးသည် စီးပွားရေးဗဟိုဌာနတစ်ခုအဖြစ် ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ခဲ့သည်။ ဤနိုင်ငံသည် အလွန်ချမ်းသာသော ဒေသဖြစ်ခဲ့သည်။ အုပ်ချုပ်ရေးအဖွဲ့သည် ကုန်သွယ်မှုများကို စည်းမျဉ်းစည်းကမ်းသတ်မှတ်ခြင်း၊ အကောက်ခွန်များကောက်ခံခြင်းနှင့် နိုင်ငံတော်၏ စီးပွားရေးကို မြှင့်တင်ရန် သံတမန်ရေးရာဆက်ဆံမှုများ ထိန်းသိမ်းခြင်းတို့ကို ဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။^[၁၄]

ကိုးကား

↑ ARAKAN TODAY: What is Arakan: Rakhine, Rakhaing or Rakhaing-pray? (2011-12-06)။ 2025-01-23 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ Williams၊ Benjamin (25 January 2021)။ Ancient Vesali: Second Capital of the Rakhine Kingdom (in en)။
↑ Ba Tha (Buthidaung)။ "The Early Hindus and Tibeto-Burmans in Arakan (A brief study of Hindu civilization and the origin of the Arakanese race)" (in en)၊ November 1964။
↑ Report on the antiquities of Arakan (in en)။ 2025-02-02 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ (Sandamala Linkara Vol. 1 1997: 171)
↑ William J. Topich; Keith A. Leitich (9 January 2013)။ The History of Myanmar။ ABC-CLIO။ ISBN 978-0-313-35725-1။
↑ Arakanese Kingdom of Mrohaung | Burma, Monarchs, Buddhism | Britannica (in en)။ 2025-03-05 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ Than Tun (2011)။ "23. Nga Zinga and Thida"။ Myanmar History Briefs (Burmeseဘာသာစကားဖြင့်)။ Yangon: Gangaw Myaing။ p. 135။CS1 maint: အသိအမှတ်မပြုသော ဘာသာစကား (link)
↑ "Guidebook on Mrauk U" . Ministry of Religious Affairs and Culture, Myanmar: Page 22 of PDF.
↑ Arakan and Bengal : the rise and decline of the Mrauk U from 15th to the 17th century (PDF)။
↑ History of the District Chittagong။ 2024-12-22 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ Burma's Lost Kingdoms: Splendours of Arakan by Pamela Gutman။
↑ Arakan, Min Yazagyi, and the Portuguese : the relationship between the growth of Arakanese imperial power and Portuguese mercenaries on the fringe of mainland Southeast Asia 1517–1617.။
↑ [https://journal.kci.go.kr/svn/archive/articlePdf?artiId=ART002533202 The Kingdom of Arakan in the Indian Ocean Commerce [PDF]]။

[1] ARAKAN TODAY: What is Arakan: Rakhine, Rakhaing or Rakhaing-pray? (2011-12-06)။ 2025-01-23 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[paths-2] Williams၊ Benjamin (25 January 2021)။ Ancient Vesali: Second Capital of the Rakhine Kingdom (in en)။

[newspaper-3] Ba Tha (Buthidaung)။ "The Early Hindus and Tibeto-Burmans in Arakan (A brief study of Hindu civilization and the origin of the Arakanese race)" (in en)၊ November 1964။

[4] Report on the antiquities of Arakan (in en)။ 2025-02-02 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[Linkara-5] (Sandamala Linkara Vol. 1 1997: 171)

[TopichLeitich-6] William J. Topich; Keith A. Leitich (9 January 2013)။ The History of Myanmar။ ABC-CLIO။ ISBN 978-0-313-35725-1။

[7] Arakanese Kingdom of Mrohaung | Burma, Monarchs, Buddhism | Britannica (in en)။ 2025-03-05 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[8] Than Tun (2011)။ "23. Nga Zinga and Thida"။ Myanmar History Briefs (Burmeseဘာသာစကားဖြင့်)။ Yangon: Gangaw Myaing။ p. 135။CS1 maint: အသိအမှတ်မပြုသော ဘာသာစကား (link)

[9] "Guidebook on Mrauk U" . Ministry of Religious Affairs and Culture, Myanmar: Page 22 of PDF.

[:03-10] Arakan and Bengal : the rise and decline of the Mrauk U from 15th to the 17th century (PDF)။

[:0-11] History of the District Chittagong။ 2024-12-22 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[12] Burma's Lost Kingdoms: Splendours of Arakan by Pamela Gutman။

[:3-13] Arakan, Min Yazagyi, and the Portuguese : the relationship between the growth of Arakanese imperial power and Portuguese mercenaries on the fringe of mainland Southeast Asia 1517–1617.။

[:52-14] [https://journal.kci.go.kr/svn/archive/articlePdf?artiId=ART002533202 The Kingdom of Arakan in the Indian Ocean Commerce [PDF]]။

[၁]

[၂]

[၃]

[၄]

[၅]

[၆]

[၇]

[၈]

[၉]

[၁၀]

[၁၁]

[၁၂]

[၁၃]

[၁၄]