ပရိုတက်စတင့်

ပရိုတက်စတင့်ဝါဒ (အင်္ဂလိပ်: Protestantism) သည် ခရစ်ယာန်ဘာသာ၏ ပုံသဏ္ဌာန်တစ်မျိုးနှင့် ကျင့်စဉ်တစ်ခုဖြစ်သည်။ ၎င်းသည် ၁၆ ရာစုအစောပိုင်းတွင် မြောက်ပိုင်းဥရောပ၌ စတင်ခဲ့သည်။ ထိုအချိန်က ၎င်းတို့သည် ရိုမန်ကက်သလစ်ဘာသာ၏ အချို့သောအရာများကို ဆန့်ကျင်ခဲ့ကြသည်။ အရှေ့ပိုင်း Orthodoxy ဘာသာနှင့် ရိုမန်ကက်သလစ်ဘာသာတို့နှင့်အတူ ပရိုတက်စတင့်ဝါဒသည် ခရစ်ယာန်ဘာသာရှိ အင်အားအကြီးဆုံး သုံးခုထဲမှ တစ်ခုဖြစ်လာခဲ့သည်။ ပရိုတက်စတင့်ဝါဒသည် ၎င်းအရေးပါလာသည့် ဒေသများ၏ ယဉ်ကျေးမှု၊ ယုံကြည်မှုနှင့် စီးပွားရေးအပေါ် များစွာလွှမ်းမိုးခဲ့သည်။

"ပရိုတက်စတင့်ဝါဒ" ဟူသော စကားလုံး၏ မူလအစမှာ Speyer မြို့ညီလာခံ (၁၅၂၉) တွင် ဂျာမန်မင်းသားများနှင့် လွတ်လပ်သောမြို့များက မာတင်လူသာနှင့် ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေး (Reformation) အား ဆန့်ကျင်သည့် ညီလာခံ၏ ဘုရင်အမိန့်ကို ကန့်ကွက်ခြင်း သို့မဟုတ် "ဆန္ဒပြခြင်း" (protested) မှ ဆင်းသက်လာခြင်းဖြစ်သည်။ ဂျာမနီရှိ လူသာရန်ဂိုဏ်းဝင်များက ၎င်းကို စတင်အသုံးပြုခဲ့ကြသည်။ ဆွစ်နှင့် ပြင်သစ်တို့ကမူ ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေး (Reformed) ဟူသော စကားလုံးကို ပိုမိုအသုံးပြုခဲ့ကြသည်။

အင်္ဂလီကန်ဂိုဏ်းဝင်များကမူ Catholic, Reformed နှင့် Protestant ဟူသော စကားလုံးများကို အသုံးပြုကြသော်လည်း အင်္ဂလီကန်ချာ့ချ်သည် ရိုမန်ကက်သလစ်ချာ့ချ်မှ ခွဲထွက်ခဲ့သော်လည်း အယူဝါဒအများစုကို ထိန်းသိမ်းထားသောကြောင့် ပရိုတက်စတင့်ဝါဒ၏ အစိတ်အပိုင်းအဖြစ် အမြဲတမ်း မသတ်မှတ်ကြပေ။

ဘာသာရေးပါမောက္ခနှင့် ဘုန်းတော်ကြီးတစ်ပါးဖြစ်သူ မာတင်လူသာ (Martin Luther) က ချာ့ချ်သည် မူလအမြစ်သို့ ပြန်သွားသင့်ပြီး သမ္မာကျမ်းစာတွင် ရေးသားထားသည်များကို ပိုမိုအလေးထားသင့်သည် (Sola scriptura - ကျမ်းစာသာလျှင်) ဟု ပြောကြားခဲ့သည်။ လူသာသည် ချာ့ချ်သည် မူလသွန်သင်ချက်များနှင့် အလွန်ဝေးကွာသွားပြီဟု ထင်မြင်ခဲ့သည်။ သူသည် ထိုအချိန်က ကက်သလစ်ချာ့ချ်၏ သွန်းအခြေအနေနှင့် ပတ်သက်၍ အချက် ၉၅ ချက်ပါသော ကျမ်းကို ထုတ်ဝေခဲ့သည်။ အချို့က သူသည် ယင်းကျမ်းကို ဝစ်တင်ဘာ့ဂ် (Wittenberg) ရှိ ဘုရားရှိခိုးကျောင်းတံခါးတွင် ကပ်ခဲ့သည်ဟု ဆိုကြသော်လည်း အချို့ကမူ မှန်ကန်မှုမရှိဟု ဆိုကြသည်။ အချက် ၉၅ ချက်ပါသော ကျမ်းကို ၁၅၁၆ သို့မဟုတ် ၁၅၁၇ ခုနှစ်တွင် ထုတ်ဝေခဲ့သည်။ ထိုကျမ်းနှင့်အတူ သူသည် ပရိုတက်စတင့်ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးကို စတင်ခဲ့သည်။

နောက်လိုက်များစွာရှိသော ပရိုတက်စတင့်ချာ့ချ်များမှာ-

• လူသာရန်ချာ့ချ် (Lutheran Church)
• ကယ်လ်ဗင်နစ်ချာ့ချ် (Calvinist Church)
• Baptists (နှစ်ခြင်းအသင်းတော်များ)
• Pentecostals (ပန်တီကော့စတယ်အသင်းတော်များ)

မကြာခဏ ပါဝင်သော်လည်း အမြဲတမ်းမဟုတ်သည်များမှာ-

• အင်္ဂလီကန်ချာ့ချ် (Church of England): အဋ္ဌမမြောက် ဟင်နရီဘုရင်သည် ရိုမန်ကက်သလစ်ချာ့ချ်မှ ခွဲထွက်ခဲ့သည်။ သူသည် Catherine of Aragon နှင့် ကွာရှင်းလိုသော်လည်း ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးက ကွာရှင်းခွင့်မပြုခဲ့ပေ။ ဟင်နရီဘုရင်သည် အင်္ဂလန်ချာ့ချ်ကို စတင်တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ၎င်းကို ရိုမန်ကက်သလစ်ဘာသာနှင့် ပရိုတက်စတင့်ဘာသာတို့ကြား အလယ်အလတ်လမ်းကြောင်းအဖြစ် တစ်ခါတစ်ရံ ရှုမြင်ကြပြီး ထို့ကြောင့် ပရိုတက်စတင့်ဝါဒမှ မကြာခဏ ဖယ်ထုတ်ထားတတ်သည်။ အကြောင်းမှာ အင်္ဂလန်ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးတွင် အင်္ဂလန်ချာ့ချ်သည် ဘိရှော့ပ်၊ ဘုန်းတော်ကြီးနှင့် ဒိုင်ယာကွန်များဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားသော မူလကက်သလစ်ဓမ္မအမှုအပြင် အယူဝါဒနှင့် ဝတ်ပြုစည်းမျဉ်းအများစုကို ထိန်းသိမ်းထားခဲ့သောကြောင့် ဖြစ်သည်။ အင်္ဂလီကန်ချာ့ချ် ဖြစ်ပေါ်လာစေသည့် အဓိကအချက်မှာ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးကို လုံးဝငြင်းပယ်ခြင်းဖြစ်ပြီး၊ ထို့ကြောင့် ရိုမန်ကက်သလစ်ချာ့ချ်ကို အဖွဲ့အစည်းတစ်ခုအဖြစ် ငြင်းပယ်ခြင်းပင် ဖြစ်သည်။