တူရကီနိုင်ငံ
| တူရကီ သမ္မတနိုင်ငံ Türkiye Cumhuriyeti (တူရကီ) | |
|---|---|
 အလံတော် | |
.svg) | |
| မြို့တော် | အန်ကာရာမြို့ 39°N 35°E / 39°N 35°Eကိုဩဒိနိတ်: 39°N 35°E / 39°N 35°E |
| အကြီးဆုံးမြို့ | အစ်စတန်ဘူလ်မြို့ 41°1′N 28°57′E / 41.017°N 28.950°E |
| ရုံးသုံး ဘာသာစကားများ | တူရကီ[၁][၂] |
| ပြောဆိုသော ဘာသာစကားများ[၃] |
|
| လူမျိုးစု (2016) | |
| လူမျိုး |
|
| အစိုးရ | ပြည်ထောင်စု သမ္မတ ဖွဲ့စည်းပုံ သမ္မတနိုင်ငံစနစ် |
• သမ္မတ | ရီဂျစ် တိုင်ယစ် အာဒိုအန် |
• ဒုသမ္မတ | Fuat Oktay |
| Mustafa Şentop | |
| ဥပဒေပြုလွှတ်တော် | အမျိုးသားလွှတ်တော် |
| တည်ထောင်ခြင်း | |
| ၁၀၃၇ | |
| ၁၀၇၁ | |
| ၁၀၇၇ | |
| ၁၀၈၁ | |
| ၁၂၅၀ | |
| c. ၁၂၉၉ | |
| ၁၉၁၉ ခုနှစ် မေလ ၁၉ ရက် | |
| ၁၉၂၀ ခုနှစ် ဧပြီ ၂၃ ရက် | |
| ၁၉၂၃ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ ၂၄ ရက် | |
| ၁၉၂၃ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလ ၂၉ ရက် | |
| ၁၉၈၂ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလ ၉ ရက်[၄] | |
| ဧရိယာ | |
• စုစုပေါင်း | ၇၈၃,၃၅၆ km2 (၃၀၂,၄၅၅ sq mi) (အဆင့်: ၃၆) |
• ရေထု (%) | ၂.၀၃ (၂၀၁၅ ခုနှစ် အရ)[၅] |
| လူဦးရေ | |
• ၂၀၂၀ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလ ၃၁ ရက် ခန့်မှန်း |  83,614,362[၆] (အဆင့် - ၁၉) |
• သိပ်သည်းမှု | ၁၀၉[၆]/km2 (၂၈၂.၃/sq mi) (အဆင့် - ၁၀၇) |
| GDP (PPP) | ၂၀၂၁ ခန့်မှန်း |
• စုစုပေါင်း |  $၂.၇၄၉ ထရီလီယံ[၇] (အဆင့် - ၁၁) |
• Per capita | $၃၂,၂၇၈[၇] (အဆင့် - ၄၅) |
| GDP (nominal) | ၂၀၂၁ ခန့်မှန်း |
• စုစုပေါင်း | $၇၉၄.၅၃၀ ဘီလီယံ[၇] (အဆင့် - ၂၀) |
• Per capita | $၉,၃၂၇[၇] (အဆင့် - ၆၇) |
| Gini (၂၀၁၈) |  ၃၉.၇[၈]အလယ် · ၅၆ |
| HDI (၂၀၁၉) | ၀.၈၂၀[၉] အလွန်မြင့် · ၅၄ |
| ငွေကြေး | Turkish lira (₺) (TRY) |
| အချိန်ဇုန် | TRT (UTC+3) |
| ရက်စွဲပုံစံ | dd.mm.yyyy (CE) |
| ယာဉ်ကြောစနစ် | ညာ |
| တယ်လီဖုန်းကုဒ် | +၉၀ |
| Internet TLD | .tr |
တူရကီသမ္မတနိုင်ငံ (အင်္ဂလိပ်: Republic of Turkiye)သည် အာရှတိုက်အနောက်ပိုင်းရှိ အာရှမိုင်းနားကျွန်းဆွယ်တစ်ခုလုံးနှင့် ဥရောပတိုက်တောင်ပိုင်း အရှေ့ဘက်အစွန်ပိုင်းတို့ ပါဝင်သော နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံဖြစ်သည်။
အန်ကာရာမြို့ (Ankara) သည် တူရကီနိုင်ငံ၏ မြို့တော်ဖြစ်၍ လူဦးရေအများဆုံးဖြစ်သော အစ်စတန်ဘူလ်မြို့ (Istanbul) (ရှေးအခေါ် ကွန်စတန်တီနိုပယ်) သည်ကား တူရကီနိုင်ငံ၏ အကြီးဆုံးမြို့ဖြစ်သည်။
ပထဝီဝင်နှင့် ရာသီဥတု
[ပြင်ဆင်ရန်]တူရကီသမ္မတနိုင်ငံသည် အာရှတိုက်အနောက်ပိုင်းရှိ အာရှမိုင်းနားကျွန်းဆွယ်တစ်ခုလုံးနှင့် ဥရောပတိုက်တောင်ပိုင်း အရှေ့ဘက်အစွန်ပိုင်းတို့ ပါဝင်သော နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံဖြစ်သည်။ တူရကီနိုင်ငံ၏ အကျယ်ဆုံးနေရာမှာ မိုင် ၉၀၀ (၁,၄၄၈ ကီလိုမီတာ)၊ အရှည်ဆုံးနေရာမှာ မိုင် ၄၀၀ (၆၄၄ ကီလိုမီတာ) အသီးသီး ရှိပြီး စုစုပေါင်းအကျယ်အဝန်းမှာ ၂၉၆,၁၈၅ စတုရန်းမိုင် (၇၆၇,၁၉၂ စတုရန်းကီလိုမီတာ) ဖြစ်သည်။ ၂၀၁၀ ပြည့်နှစ် သန်းခေါင်စာရင်းအရ လူဦးရေ ၇၃ သန်းကျော်ရှိပြီး တူရကီနိုင်ငံသားအများစုသည် အစ္စလာမ်ဘာသာကို သက်ဝင်ယုံကြည်ကြသည်။ အာရှတိုက်ရှိ တူရကီအပိုင်းနှင့် ဥရောပတိုက်ရှိ တူရကီအပိုင်းတို့ကို ဗော့စပရပ်ရေလက်ကြား (Bosphorus Strait)၊ မာမရာပင်လယ် (Sea of Marmara) နှင့် ဒါးဒနဲရေလက်ကြား (Dardanelles Strait) တို့က ပိုင်းခြားထားသည်။ ရှေးနှစ်ပေါင်းများစွာကပင် အရှေ့နှင့်အနောက်တို့ ဖြတ်သန်းသွားလာရာ လမ်းဆုံလမ်းခွဖြစ်ခဲ့သောကြောင့် နိုင်ငံပင်ငယ်သော်လည်း များစွာအရေးပါခဲ့သည်။
တူရကီနိုင်ငံရှိ ထင်ရှားသော တောင်တန်းများမှာ တောရပ် (Taurus)၊ အင်တီတောရပ် (Anti-Taurus)၊ အာရရတ် (Agri Dağ - Mount Ararat) နှင့် ပွန်းတပ် (Pontic) တို့ဖြစ်သည်။ အာရှမိုင်းနားအတွင်းပိုင်းတွင်မူ တစ်နိုင်ငံလုံး၏ သုံးပုံတစ်ပုံကျော်ခန့်ရှိသော ကျယ်ပြန့်သည့် ကုန်းပြင်မြင့်ကြီးရှိပြီး ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင်မှ ပေ ၂,၅၀၀ (၇၆၀ မီတာ) မှ ၆,၀၀၀ (၁,၈၃၀ မီတာ) အထိ မြင့်သည်။ တူရကီနိုင်ငံ၌ ထင်ရှားသော မြစ်ကြီးများမှာ ဥရောပတိုက်ဘက်ရှိ မားရစ်ဆာမြစ် (Maritsa River)၊ မင်ဒယ်ရက်မြစ် (Menderes River) နှင့် ဆာကားရယားမြစ် (Sakarya River) တို့ ဖြစ်သည်။ ရာသီဥတုမှာ ကမ်းရိုးတန်းဒေသများ၌ စိုစွတ်ထိုင်းမှိုင်း၍ ကုန်းတွင်းပိုင်း၌မူ ခြောက်သွေ့သည်။ ကုန်းတွင်းပိုင်းဒေသ၌ ဆောင်းရာသီတွင် အရှေ့မြောက်လေအေးတိုက်ခတ်သောကြောင့် အလွန်အေးပြီး နွေရာသီ၌ အလွန်ပူပြင်းကာ သဲမုန်တိုင်းများလည်း ကျရောက်လေ့ရှိသည်။ တောင်တန်းများဝိုင်းရံနေသဖြင့် ကုန်းတွင်းပိုင်း၌ နှစ်စဉ်ရွာသွန်းသော ဆောင်းရာသီမိုးရေချိန်မှာ ၁၀ လက်မပင် မပြည့်ချေ။ ကမ်းရိုးတန်းတစ်လျှောက်တွင် မိုးကောင်းသော်လည်း မြောက်ဘက်ကမ်းရိုးတန်း၌သာလျှင် မိုးအသည်းထန်ဆုံးရွာသွန်းသည်။ အီးဂျီးယန်းပင်လယ်ဘက်ရှိ အစ်ဇမာမြို့ (İzmir) (ရှေးအခေါ် ဆမားနားမြို့) အနီးတစ်ဝိုက်ဒေသမှာ နွေရာသီတွင် ပူနွေး၍ ဆောင်းရာသီတွင် သင့်တင့်စွာအေးမြသဖြင့် တူရကီနိုင်ငံတွင် ရာသီဥတုအသာယာဆုံးအရပ် ဖြစ်သည်။ ရှေးတူရကီနိုင်ငံ၏ ရှစ်ပုံတစ်ပုံသည် ထင်းရှူးပင်၊ ဝက်သစ်ချပင်၊ ဗောက်ပင်၊ သစ်အယ်ပင် စသည့်အပင်များပါဝင်သော သစ်တောများဖြင့် ဖုံးလွှမ်းလျက်ရှိသည်။
စီးပွားရေးနှင့် စိုက်ပျိုးရေး
[ပြင်ဆင်ရန်]တစ်နိုင်ငံလုံးလူဦးရေ၏ ၆၅ ရာခိုင်နှုန်းသည် လယ်ယာစိုက်ပျိုးရေးလုပ်ငန်းနှင့် ကျွဲနွားမွေးမြူရေးလုပ်ငန်းများဖြင့် အသက်မွေးကြသော်လည်း နိုင်ငံ၏မြေယာ ၂၀ ရာခိုင်နှုန်းကိုသာ စိုက်ပျိုးလုပ်ကိုင်ကြသည်။ ကျန်သောမြေသည် မြေရိုင်းဘဝ၌သာ ရှိသေးသည်။ ရှေးအခါက လယ်မြေများကို လူတစ်ဦးတည်းက အများအပြားပိုင်ဆိုင်လေ့ရှိခဲ့သော်လည်း ၁၉၄၅ ခုနှစ် လယ်မြေပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးဥပဒေအရ လယ်မြေများကို ကိုယ်တိုင်လယ်လုပ်သူများလက်သို့ ခွဲဝေပေးခဲ့သည်။
အလယ်ပိုင်း ကုန်းပြင်မြင့်ဒေသတွင် ဂျုံ၊ ဗာလီ၊ ပြောင်း၊ ရိုင်းစပါးနှင့် မြင်းစားဂျုံများ စိုက်ပျိုးကြသည်။ ယခုအခါ အစိုးရတို့၏ အားပေးမှုကြောင့် ဂျုံသည် ပြည်တွင်းစားသုံးရန်ထက်ပင် ပို၍ထွက်ရှိနေသည်။ ဆိတ်နှင့် သိုးများကို မွေးမြူ၍ ဆိတ်မွေး၊ သိုးမွေးတို့ကို ညှပ်ယူကြသည်။ ဆိတ်မွေးဖြင့် "မိုဟဲ" ခေါ် အထည်တစ်မျိုးကို ရက်လုပ်ရာ၌ အန်ဂိုးရား (Angora) အမည်ရှိ တူရကီဆိတ်များမှာ ကျော်ကြားသည်။ ကမ်းရိုးတန်းဒေသများ၌ ဝါဂွမ်း၊ သဖန်း၊ ဆေး၊ သံလွင်၊ စပျစ်နှင့် ဟေဇယ်ပင်များကို စိုက်ပျိုးကြသည်။ ဘိန်းပင်သည် ကမ်းရိုးတန်းဒေသတွင် အရေးပါသော အပင်ဖြစ်၍ ဆေးဝါးအတွက် စိုက်ပျိုးသည်။
တူရကီနိုင်ငံသည် တွင်းထွက်ပစ္စည်းများစွာ ကြွယ်ဝသော နိုင်ငံဖြစ်သည်။ ရွှေ၊ ငွေ၊ ကြေးနီ၊ ကျောက်မီးသွေး၊ ခဲ၊ သွပ်၊ ပြဒါး၊ ကျောက်မီးသွေးနု စသောပစ္စည်း အများအပြားထွက်ရှိသည်။ ရေနံကို အရှေ့တောင်ပိုင်းဒေသမှ ရရှိနိုင်သော်လည်း ရေနံထုတ်လုပ်ရေးလုပ်ငန်းမှာ များစွာမဖွံ့ဖြိုးသေးပေ။ စက်မှုလက်မှုလုပ်ငန်း လုပ်ဆောင်ရာ မြို့များတွင် အဝတ်အထည်နှင့် သံထည်ပစ္စည်း ထုတ်လုပ်သော စက်ရုံကြီးများရှိသည်။ တူရကီနိုင်ငံ၏ ထင်ရှားသော ထွက်ကုန်တစ်ရပ်ကား ကော်ဇောများပင် ဖြစ်သည်။
သမိုင်းအကျဉ်း
[ပြင်ဆင်ရန်]တူရကီလူမျိုးများ၏ မူလဒေသမှာ မွန်ဂိုလီးယားပြည်ဖြစ်၍ ၆ ရာစုနှစ်တွင် တာကီစတန်ပြည်သို့ ရောက်ရှိပြီး ၇ ရာစုတွင် အစ္စလာမ်ဘာသာကို သက်ဝင်ယုံကြည်ခဲ့ကြသည်။ တူရကီနိုင်ငံတည်ရှိရာ အာရှမိုင်းနားအရပ်သို့ ပထမဦးစွာရောက်လာသော တူရကီများမှာ ဆဲလ်ချွတ်က်တူရကီ (Seljuk Turks) လူမျိုးများဖြစ်ပြီး ၁၀၅၅ ခုနှစ်တွင် အာရှမိုင်းနား၌ နိုင်ငံတည်ထောင်ခဲ့ကြသည်။ မွန်ဂိုလူမျိုးများ၏ တိုက်ခိုက်မှုကြောင့် အာရှတိုက်အလယ်ပိုင်းမှ ဆုတ်ခွာခဲ့ရသော အော်တိုမန်တူရကီ (Ottoman Turks) လူမျိုးများသည် ဆဲလ်ချွတ်က်တူရကီလူမျိုးများထံတွင် အမှုထမ်းခဲ့ပြီးနောက် ၁၂၉၉ ခုနှစ်၌ ၎င်းတို့၏ခေါင်းဆောင် ပထမအော့စမန်ဘုရင် (Osman I) သည် နိုင်ငံသီးခြားတည်ထောင်ကာ အာရှမိုင်းနားတစ်ခုလုံးကို သိမ်းပိုက်ပြီး ဥရောပတိုက်တွင်းသို့ နယ်ချဲ့ခဲ့သည်။
၁၃၅၅ ခုနှစ်တွင် ဂလစ်ပိုလီ၊ ၁၄၅၃ ခုနှစ်တွင် ကွန်စတန်တီနိုပယ်မြို့၊ ၁၄၈၀ ပြည့်နှစ်တွင် ဘော်လကန်နိုင်ငံငယ်များ၊ ၁၅၅၀ ပြည့်နှစ်တွင် အီဂျစ်၊ ဆီရီးယား၊ အာရေဗျ၊ မက်ဆိုပိုတေးမီးယား၊ ထရစ်ပိုလီနှင့် ဟန်ဂေရီ၊ ၁၅၇၁ ခုနှစ်တွင် ဆိုက်ပရပ်ကျွန်းနှင့် ၁၆၆၉ ခုနှစ်တွင် ဂရိကျွန်းတို့ကို ဆက်လက်သိမ်းပိုက်ခြင်းဖြင့် ဥရောပနှင့် အာဖရိကတိုက်များအထိ ကျယ်ပြန့်သော အော်တိုမန်တူရကီနိုင်ငံတော်ကြီး (Ottoman Empire) ဖြစ်ပေါ်လာခဲ့သည်။ စတုတ္ထမဟာမက်ဘုရင် (Mehmed IV) (၁၆၄၃-၁၆၈၃) လက်ထက် ၁၆၈၃ ခုနှစ်၌ ဥရောပတိုက်ရှိ ဗီယင်နာမြို့ကို တိုက်ခိုက်ရာတွင် အရေးနိမ့်ခဲ့သည်မှစ၍ အော်တိုမန်နိုင်ငံတော်ကြီး တဖြည်းဖြည်းပျက်စီးခဲ့ရသည်။ ၁၆၉၉ ခုနှစ်တွင် ဟန်ဂေရီနိုင်ငံကို စွန့်လွှတ်ခဲ့ရပြီးနောက် ၁၇၆၈-၁၇၇၄ နှင့် ၁၇၈၂-၁၇၉၂ ခုနှစ်များအတွင်း ရုရှနှင့် ဖြစ်ပွားသော စစ်ပွဲနှစ်ရပ်စလုံးတို့၌ အရေးနိမ့်ခဲ့သဖြင့် ၁၇၈၃ ခုနှစ်တွင် ကရိုင်းမီးယားနယ်ကို ရုရှသို့ ပေးလိုက်ရသည်။
ဂရိနိုင်ငံသည် ၁၈၂၁ ခုနှစ်မှ ၁၈၂၉ ခုနှစ်အထိ တူရကီတို့၏ အုပ်စိုးမှုကို အောင်မြင်စွာ တော်လှန်နိုင်ခဲ့သဖြင့် လွတ်လပ်ရေးပေးလိုက်ရသည်။ ၁၈၀၄ ခုနှစ်တွင် ဆားဗီးယားနိုင်ငံ ပုန်ကန်ထကြွမှုမှစ၍ ဂရိကဲ့သို့သော တူရကီပိုင် ဘော်လကန်နိုင်ငံများ မငြိမ်မသက်ဖြစ်လျက်ရှိသည်ကို အခွင့်ကောင်းယူပြီး ရုရှတို့က တူရကီဘက်သို့ နယ်ချဲ့လာပြန်သောကြောင့် ကရိုင်းမီးယားစစ်ပွဲ (Crimean War) (၁၈၅၃-၁၈၅၆) ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ဤစစ်ပွဲတွင် အင်္ဂလိပ်နှင့် ပြင်သစ်တို့က တူရကီဘက်မှ ဝင်ရောက်တိုက်ခိုက်ကြသဖြင့် ရုရှက အရေးနိမ့်ခဲ့သည်။ သို့သော် ၁၈၇၆ ခုနှစ်၌ ဘူလ်ဂေရီးယားနိုင်ငံ ထကြွမှုကို အကြောင်းပြု၍ ရုရှနှင့် တူရကီတို့ ထပ်မံစစ်ဖြစ်ကြပြန်ရာ တူရကီက အရေးနိမ့်ခဲ့သဖြင့် ၁၈၇၈ ခုနှစ် ဘာလင်စာချုပ် (Treaty of Berlin) အရ ဘော်လကန်နိုင်ငံငယ်များဖြစ်သော ဘူလ်ဂေရီးယား၊ ဆားဗီးယား၊ ရူမေးနီးယား၊ ဘော့စနီးယား၊ ဟာဇီဂိုးဗီးယား စသော နိုင်ငံငယ်များကို တူရကီက လွတ်လပ်ရေးပေးလိုက်ရသည်။ ၁၉၀၈ ခုနှစ်တွင် ပြုပြင်ရေးသမားများဖြစ်သော တူရကီလူငယ်အဖွဲ့ (Young Turks) က စည်းမျဉ်းခံအုပ်ချုပ်ရေးမျိုး ပေးအပ်ရန် တောင်းဆိုရရှိခဲ့သည်။ ၁၉၁၂-၁၃ ခုနှစ်အတွင်း ဘော်လကန်နိုင်ငံများသည် တူရကီတို့ကို အယ်လ်ဘေးနီးယားနှင့် မက်ဆီဒိုးနီးယားပြည်များမှ မောင်းထုတ်လိုက်ပြန်သောကြောင့် တူရကီပိုင် ဥရောပနယ်မြေဟူ၍ အရှေ့တောင်ဘက်များ၌ အနည်းငယ်မျှသာ ကျန်ရှိခဲ့သည်။
ပထမကမ္ဘာစစ် (၁၉၁၄-၁၉၁၈) အတွင်းက တူရကီနိုင်ငံသည် စစ်ရှုံးသည့် ဂျာမနီတို့ဘက်မှ ပါဝင်ခဲ့သဖြင့် စစ်ပြီးသောအခါ ဆီးရီးယား၊ အာရေဗျနှင့် မက်ဆိုပိုတေးမီးယားနိုင်ငံများကို လက်လွှတ်လိုက်ရပြီး အီဂျစ်နိုင်ငံအပေါ်ရှိ မိမိဩဇာကိုလည်း ရုပ်သိမ်းလိုက်ရသည်။ ၁၉၁၉ ခုနှစ်တွင် တူရကီနိုင်ငံ ဆမားနားမြို့ (ယခုအခေါ် အစ်ဇမာမြို့) ကို ဂရိတို့က ဝင်ရောက်တိုက်ခိုက်ကြသဖြင့်လည်းကောင်း၊ တူရကီနိုင်ငံကို ဖြိုခွဲလိုက်သော ဆဲဗရားစာချုပ် (Treaty of Sèvres) ကို တူရကီဘုရင့်ကိုယ်စားလှယ်များက လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့ကြသဖြင့်လည်းကောင်း မကျေမနပ်ဖြစ်ကုန်သော တူရကီလူမျိုးတို့သည် ၁၉၂၀ ပြည့်နှစ်တွင် အန်ကာရာမြို့၌ မျိုးချစ်ပုဂ္ဂိုလ်ကြီး မွတ်စတာဖာ ကယ်မားလ် (Mustafa Kemal Atatürk) ဦးဆောင်သော အစိုးရအဖွဲ့က အုပ်ချုပ်၍ ကွန်စတန်တီနိုပယ်မြို့အနီးတစ်ဝိုက်ကိုသာလျှင် စူလတန်ဘုရင်က အုပ်ချုပ်ခဲ့ရသည်။ ၁၉၂၂ ခုနှစ်သို့ ရောက်သောအခါ တူရကီနိုင်ငံသည် စူလတန်ဘုရင်၏ အုပ်ချုပ်မှုကို ဖျက်သိမ်း၍ သမ္မတနိုင်ငံထူထောင်လိုက်သည်။ ထိုအချိန်မှစ၍ တူရကီနိုင်ငံသည် အဘက်ဘက်၌ လျင်မြန်စွာ ပြောင်းလဲတိုးတက်ခဲ့သည်။ ရှေးဆန်သော စနစ်တို့ကိုပယ်၍ အနောက်နိုင်ငံ တရားဥပဒေနှင့် ဒီမိုကရေစီဝါဒတို့ကို ကျင့်သုံးလာပြီး စက်မှုလုပ်ငန်းများကို တည်ထောင်ခဲ့သည်။
ခေတ်သစ်နိုင်ငံရေးနှင့် ဆက်ဆံရေး
[ပြင်ဆင်ရန်]ဒုတိယကမ္ဘာစစ် (၁၉၃၉-၄၅) ဖြစ်ပွားစဉ်က တူရကီနိုင်ငံသည် ကြားနေခဲ့သည်ဟု ဆိုသော်လည်း ၁၉၄၄ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၂ ရက်နေ့တွင် ဂျာမနီနိုင်ငံနှင့်လည်းကောင်း၊ ၁၉၄၅ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၃ ရက်နေ့တွင် ဂျပန်နိုင်ငံနှင့်လည်းကောင်း အဆက်အသွယ်များ ဖြတ်လိုက်ပြီး ၁၉၄၅ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ ၂၃ ရက်နေ့တွင် ထိုနိုင်ငံတို့ကို စစ်ကြေညာခဲ့သည်။ စစ်ပြီးခေတ်၌ ဒါးဒနဲရေလက်ကြားကို တူရကီနှင့် ရုရှားတို့ ပူးပေါင်းထိန်းသိမ်းရန်ဟူသော ရုရှအဆိုကို တူရကီက လက်မခံသဖြင့် ရုရှက တူရကီနှင့် အဆက်အသွယ်ဖြတ်လိုက်သည်။ [၁၀]
၁၉၄၅ ခုနှစ် မတ်လ ၁၉ ရက်နေ့တွင် ဆိုဗီယက်ရုရှအစိုးရတို့က ထိုနှစ် နိုဝင်ဘာလ ၇ ရက်နေ့မှအစပြု၍ ၁၉၂၅ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလ ၁၇ ရက်နေ့၌ ၁၀ နှစ်သက်တမ်းထားရှိကာ တူရကီနိုင်ငံနှင့် ချုပ်ဆိုခဲ့ပြီး ထိုနောက်၌ ၁၉၄၅ ခုနှစ်အထိ သက်တမ်းတိုးလိုက်သော ကြားနေရေး၊ မကျူးကျော်ရေးနှင့် နိုင်ငံအချင်းချင်း ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရေး စာချုပ်ကို ပယ်ဖျက်ကြောင်း ကြေညာခဲ့သည်။ နောက်ထပ်မံ၍လည်း စာချုပ်အသစ် ချုပ်ဆိုခြင်းမရှိခဲ့ပေ။ တူရကီနိုင်ငံသည် ၁၉၄၇ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ ၁၂ ရက်နေ့တွင် အန်ကာရာမြို့တော်၌ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုက ငွေကြေးထောက်ပံ့ကူညီမည့် စာချုပ်တစ်ရပ်ကို ချုပ်ဆိုလက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သည်။ တူရကီနိုင်ငံသည် နေတိုး (NATO) အဖွဲ့ဝင်တစ်ဦးဖြစ်၍ ဥရောပဘုံစျေးအဖွဲ့တွင် အပေါင်းအပါအဖွဲ့ဝင်တစ်ဦးဖြစ်သည်။
တူရကီနိုင်ငံကို သမ္မတနိုင်ငံအဖြစ် ရောက်သည်မှအစပြု၍ ကယ်မားလ် အတာတွရ်က် တည်ထောင်ခဲ့သည့် ပြည်သူ့သမ္မတပါတီ (Republican People's Party) က အုပ်ချုပ်ခဲ့ရာ၊ ၁၉၄၆ ခုနှစ်တွင် အတိုက်အခံ ဒီမိုကရက်တစ်ပါတီ (Democrat Party) ကို တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ထိုပါတီသည် ၁၉၅၀ ပြည့်နှစ် ရွေးကောက်ပွဲတွင် အနိုင်ရရှိကာ အုပ်ချုပ်ရေးအာဏာကို ရရှိသွားသည်။ ၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် (သင်၏ မူရင်းစာသားတွင် ၁၉၃၅ ခုနှစ်ဟု ပါရှိသော်လည်း၊ ဆိုဗီယက်ယူနီယံ၏ တောင်းဆိုမှုများကို စွန့်လွှတ်ကြောင်း ကြေညာသည့် ဖြစ်စဉ်မှာ ၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် ပိုမိုသက်ဆိုင်သည်) ဆိုဗီယက်ယူနီယံက တူရကီနိုင်ငံ၏ အရှေ့ဘက်ပြည်နယ်များအပေါ် ပိုင်ဆိုင်ခွင့်ရှိကြောင်း တောင်းဆိုချက်များကို စွန့်လွှတ်လိုက်ပြီဟု ကြေညာခဲ့သည်။
၁၉၆၀ ပြည့်နှစ် မေလ ၂၇ ရက်နေ့တွင် ဗိုလ်ချုပ် ဂျမားလ် ဂူးရ်ဆဲလ် (Cemal Gürsel) ဦးဆောင်သည့် အမျိုးသားညီညွတ်ရေးကော်မတီ၏ ညွှန်ကြားချက်အရ တူရကီစစ်တပ်သည် မန်းဒရက်စ် (Adnan Menderes) အစိုးရအဖွဲ့ကို ဖြုတ်ချပြီး တိုင်းပြည်အုပ်ချုပ်ရေးအာဏာကို သိမ်းပိုက်လိုက်သည်။ ထိုနောက် အမျိုးသားလွှတ်တော်ကြီးကို ဖျက်သိမ်းလိုက်၍ နိုင်ငံရေးပါတီများ၏ လုပ်ငန်းဆောင်တာများကိုလည်း ရပ်ဆိုင်းလိုက်သည်။ ဗိုလ်ချုပ်ဂူးရ်ဆဲလ် ဝန်ကြီးချုပ်အဖြစ်ဦးစီးသည့် အစိုးရအဖွဲ့သစ်ကို မေလ ၂၈ ရက်နေ့တွင် ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ၁၉၆၁ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၁၂ ရက်နေ့မှအစပြု၍ နိုင်ငံရေးပါတီများ၏ လုပ်ငန်းဆောင်တာများကို တရားဝင် ပြန်လည်လုပ်ဆောင်ခွင့် ပေးခဲ့သည်။
၁၉၆၁ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ ၉ ရက်နေ့တွင် ဖွဲ့စည်းအုပ်ချုပ်ပုံ အခြေခံဥပဒေသစ်တစ်ရပ်ကို လူထုဆန္ဒပေးပွဲဖြင့် အတည်ပြုခဲ့သည်။ ထိုအခြေခံဥပဒေအရ အုပ်ချုပ်ရေးအာဏာသည် နိုင်ငံတော်သမ္မတတွင် တည်ရှိသည်။ ဥပဒေပြုရေးအာဏာသည် အမျိုးသားလွှတ်တော်ကြီးတွင် တည်ရှိ၍ တရားစီရင်ရေးအာဏာသည် သီးခြားလွတ်လပ်သော တရားရုံးများတွင် တည်ရှိသည်။ အမျိုးသားလွှတ်တော်ကြီးတွင် အဖွဲ့ဝင် ၁၈၄ ဦးပါဝင်သော ဆီးနိတ်လွှတ်တော်နှင့် အဖွဲ့ဝင်ဦးရေ ၄၅၀ ပါဝင်သော အမျိုးသားလွှတ်တော်တို့ ပါဝင်သည်။ နိုင်ငံတော်သမ္မတကို ထိုလွှတ်တော်နှစ်ရပ်၏ ပူးတွဲအစည်းအဝေးမှ ရွေးကောက်တင်မြှောက်ရသည်။ သမ္မတ၏သက်တမ်းမှာ ၇ နှစ်ဖြစ်၍ နောက်တစ်ကြိမ် ထပ်မံအရွေးခံခွင့် မရှိပေ။
၁၉၆၄ ခုနှစ်တွင် ဆိုက်ပရပ်ကျွန်း၌ တူရကီအနွယ် ဆိုက်ပရပ်ကျွန်းသားလူနည်းစုနှင့် ဂရိအနွယ် ဆိုက်ပရပ်ကျွန်းသားလူများစုတို့ ပဋိပက္ခဖြစ်ပွားသောအခါ နေတိုးအဖွဲ့ဝင် မဟာမိတ်ဂရိနိုင်ငံနှင့် တူရကီနိုင်ငံတို့၏ဆက်ဆံရေးမှာ တင်းမာလာခဲ့သည်။ ဆိုက်ပရပ်အရေးအခင်းကြောင့် ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သော နိုင်ငံရေးအခြေအနေ တင်းမာလာမှုကို အကြောင်းပြု၍လည်း တူရကီနိုင်ငံသည် ဂရိနိုင်ငံနှင့် စစ်ခင်းရမည့် အခြေအနေသို့ ရောက်ခဲ့ရသည်။ တူရကီအနွယ် ဆိုက်ပရပ်ကျွန်းသားလူနည်းစုက ဆိုက်ပရပ်ကျွန်းအား ဂရိနိုင်ငံနှင့် ပူးပေါင်းမည့်အရေးအတွက် ဂရိအနွယ်ဆိုက်ပရပ်ကျွန်းသားလူများစုကို ဆန့်ကျင်ခဲ့ရာတွင် တူရကီနိုင်ငံက အားပေးကူညီခဲ့သည်။ ၁၉၆၄ ခုနှစ် ဩဂုတ်လတွင် ဂရိအနွယ်ဆိုက်ပရပ်ကျွန်းသားတို့က တူရကီအနွယ်ဆိုက်ပရပ်ကျွန်းသားတို့ကို တိုက်ခိုက်လာသောအခါ တူရကီနိုင်ငံက ဂရိအနွယ်ဆိုက်ပရပ်ကျွန်းသားတို့ကို လေကြောင်းမှ တိုက်ခိုက်ခဲ့သည်။ ထိုအရေးအခင်းတွင် ကုလသမဂ္ဂ၏ စေ့စပ်ဖြန်ဖြေမှုကြောင့် အတိုက်အခိုက် ရပ်စဲသွားခဲ့သည်။ ၁၉၆၆ ခုနှစ်တွင် အမျိုးသားလွှတ်တော်ကြီးက စစ်ခေါင်းဆောင်တစ်ဦးဖြစ်သော ဗိုလ်ချုပ်ကြီး ဂျဗ်ဒဲတ်ဆူနိုင်း (Cevdet Sunay) ကို သမ္မတအဖြစ် ရွေးကောက်တင်မြှောက်ခဲ့သည်။
၁၉၆၇ ခုနှစ်တွင် တူရကီနိုင်ငံသည် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုနှင့် ချစ်ကြည်ရင်းနှီးစွာ ဆက်ဆံနေရင်းပင် ဆိုဗီယက်ယူနီယံနှင့် ဆက်ဆံမှု တိုးတက်ကောင်းမွန်လာစေရန် ကြိုးပမ်းခဲ့သည်။ တစ်ချိန်တည်းမှာပင် ဆိုက်ပရပ်အရေးအခင်းကို ကုလသမဂ္ဂက ပြေလည်စွာ ဖြေရှင်းပေးနိုင်ခဲ့၍ တူရကီနိုင်ငံအဖို့ ဂရိနိုင်ငံနှင့် ချစ်ကြည်ရင်းနှီးစွာ ဆက်ဆံရေးအတွက် လမ်းပွင့်သွားခဲ့သည်။[၁၁]
ကိုးကား
[ပြင်ဆင်ရန်]- ↑ "Türkiye Cumhuriyeti Anayasası" (in Tr)၊ Grand National Assembly of Turkey။ ""3. Madde: Devletin Bütünlüğü, Resmi Dili, Bayrağı, Milli Marşı ve Başkenti: Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Milli marşı "İstiklal Marşı" dır. Başkenti Ankara'dır.""
- ↑ "Mevzuat: Anayasa" (in Tr)၊ Ankara: Constitutional Court of Turkey။ 14 October 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 1 July 2020။
- ↑ Ethnologue: Ethnologue Languages of the World – Turkey, Retrieved 15 October 2017.
- ↑ Turkish Constiution | Anayasa Mahkemesi။
- ↑ Surface water and surface water change။ Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)။ 11 October 2020 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
- ↑ ၆.၀ ၆.၁ The Results of Address Based Population Registration System, 2020။ Turkish Statistical Institute (31 December 2020)။ 5 February 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
- ↑ ၇.၀ ၇.၁ ၇.၂ ၇.၃ World Economic Outlook Database, April 2021။ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ငွေကြေးရန်ပုံငွေအဖွဲ့။ 8 April 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
- ↑ Inequality - Income inequality။ OECD။ 25 July 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
- ↑ 2020 Human Development Report။ ကုလသမဂ္ဂ ဖွံ့ဖြိုးမှု အစီအစဉ် (2020)။ 15 December 2020 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
- ↑ မြန်မာ့စွယ်စုံကျမ်း အတွဲ (၅) - အပိုင်း(က)
- ↑ မြန်မာ့စွယ်စုံကျမ်း အတွဲ (၅)
.svg)
